شمس‌الدین محمد بن علی حسینی جرجانیجُرْجانی، شمس‌الدین محمد بن علی حسینـی (د ۸۳۸ ق/ ۱۴۳۵م)، ادیب ، منطق‌دان و متکلم است. ۱ - زندگینامهشمسالدین محمد [۱]
حاجی‌خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۹۸.
فرزند میرسید شریف جرجانی (۷۴۰-۸۱۶ ق)، متکلم بلندآوازه بود. از این‌رو، به تبعِ زادگاه پدر، او را نیز جرجانی خوانده‌اند. [۲]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۰، تهران، ۱۳۷۶ق.
[۳]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن نهم)، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۴]
حسن فسایی، فارس‌نامۀ ناصری، ج۲، ص۱۱۳۹، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
سالزاد و زادگاه او مشخص نیست؛ تنها می‌توان گفت که در نیمۀ دوم سدۀ ۸ ق متولد شده، و در شیراز بالیده و همان‌جا درگذشته است.۲ - تخصصهاآنچه از آثار شمس‌الدین برمی‌آید، این است که وی در ادبیات و منطق متبحر بوده، و در کلام نیز دستی داشته است، اما بیش‌تر آثار او حواشی و شروحی است که بر تألیفات منطقی و کلامی دیگران نوشته است. ۳ - مذهبدربارۀ مذهب او نمی‌توان به قطع و یقین نظر داد. شوشتری [۵]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۰، تهران، ۱۳۷۶ق.
[۶]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن نهم)، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۶۲ش.
او را شیعه دانسته است، اما منابع دیگر در این باره گزارشی نداده‌اند. از آثار او نیز نمی‌توان بر اعتقاد مذهبی وی پی برد. وی حتی رساله‌ای در رد رافضیان نگاشته است.۴ - نوادگاندر منابع از دو نوادۀ او یاد شده است: ابوالفتح بن میرمخدوم بن میرشمس‌الدین که رساله‌ای به نام تفسیر شاهی و حاشیه‌ای بر حاشیۀ دوانی بر تهذیب‌المنطق نگاشته است؛ [۷]
آقابزرگ، الذریعة، ج۳، ص۵۹.
[۸]
آقابزرگ، الذریعه، ج۴، ص۲۷۷.
دیگری میرزا محمدعلی مشهور به میرزا مخدوم شریفی شیرازی که سنی حنفی متعصبی بوده، و رساله‌ای با عنوان نواقض الروافض داشته است. [۹]
حسن فسایی، فارس‌نامۀ ناصری، ج۱، ص۴۱۶، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۱۰]
حسن فسایی، فارس‌نامۀ ناصری، ج۲، ص۱۲۴، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۵ - شاگردانهمچنین دو تن از شاگردان او را نام برده‌اند: نخست نجم‌الدین حبله‌رودی که شرحی دارد بر ارشاد الطالبین فاضل مقداد با نام التحقیق المبین فی شرح نهج المسترشدین [۱۱]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۰، تهران، ۱۳۷۶ق.
[۱۲]
مهدی رجایی، مقدمه بر ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ج۱، ص۲۲، قم، ۱۴۰۵ق.
دیگری حسین بن محمدعلی بهشتی که کتابی در تجوید قرآن کریم نگاشته است. [۱۳]
آقابزرگ، الذریعه، ج۳، ص۳۶۶.
۶ - تألیفاتآثار : از جرجانی رساله‌ها و کتابهایی به فارسی و عربی در علوم گوناگون برجای مانده، که از آن جمله است: ۱. الرسالة السمیة فی الاصول المنطقیة یا الغرّة . موضوع این رساله علم منطق است و ترجمۀ عربی کتاب صغری است که پدرش به فارسی تألیف کرده بود. [۱۴]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
شرح‌هایی که بر الغرة نوشته شده است، عبارت‌اند از: شرح قطب‌الدین عیسی بن محمد صفوی (د ۹۵۳ق)، شرح خضر بن محمد بن علی رازی، [۱۵]
حاجی‌خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۹۸.
و شرح عصام‌الدین که به فارسی است. [۱۶]
حاجی‌خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۹۸.
نسخۀ خطی الغرة در ظاهریه (شم ۷۹۴۵) و در کتابخانۀ پاریس (شم ۲۳۹۷) همراه با شرح صفوی، موجود است.۲. الدرّة ، رساله‌ای است در منطق و ترجمۀ عربی کتاب کبری از پدرش. [۱۷]
حاجی‌خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۹۸.
[۱۸]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
۳. حاشیه بر شرح کتاب المتوسط فی شرح الکافیة، که پدرش آن را آغاز کرد و ناتمام ماند و شمس‌الدین آن را پس از مرگ پدر به اتمام رساند. [۱۹]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن نهم)، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲۰]
حسن فسایی، فارس‌نامۀ ناصری، ج۲، ص۱۱۳۹، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۲۱]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۰-۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
۴. رسالة فی الرد علی الروافض ، که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ ایاصوفیه نگهداری می‌شود. ۵. الرشاد فی شرح الارشاد ، شرحی است بر الارشاد الهادی تفتازانی (د ۷۹۲ق) در نحو که به زبان عربی نوشته است. شمس‌الدین در ۸۲۳ ق در شیراز کار تألیف این کتاب را به پایان رسانید. [۲۲]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۱۸۹.
[۲۳]
حاجی‌خلیفه، کشف، ج۱، ص۶۸.
[۲۴]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
نسخه‌های خطی این اثر در کتابخانۀ آیت‌الله گلپایگانی در قم، [۲۵]
رضا استادی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیت‌الله گلپایگانی، ج۳، ص۱۱۸، لوح فشرده، نسخۀ سوم.
در تهران کتابخانۀ مجلس [۲۶]
شورا، ج۱، ص۲۹، خطي.
[۲۷]
شورا، ج۲، ص۱۸۳، خطي.
، و کتابخانه‌های ظاهریه، [۲۸]
ظاهریه، نحو، ص۲۱۵-۲۱۶، خطي.
موصل و نیز پترزبورگ موجود است.۶. زبدة الاسرار فی الحکمة . ۷. شرح رسالة فی الاصول، که رساله‌ای است از پدرش. نسخۀ خطی آن به شمارۀ ۶۷۳ در کتابخانۀ اسکوریال، موجود است. ۸. شرح الفوائد الغیاثیة. [۲۹]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۱۸۹.
[۳۰]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
۹. شرح هدایة الحکمة ابهری، [۳۱]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۱۸۹.
[۳۲]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
که حل الهدایة نیز نامیده شده است. [۳۳]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن نهم)، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۶۲ش.
این کتاب در استانبول (۱۳۰۸ق) به چاپ رسیده است.۱۰. حاشیۀ شرح الطوالع، ظاهراً حاشیه‌ای است که شمس‌الدین بر کتاب پدر خود نوشته است. [۳۴]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن نهم)، ص۱۲۰، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۵]
نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۲۱، تهران، ۱۳۷۶ق.
چاپ سنگی آن در قاهره (۱۳۰۶ق) منتشر شده است.۱۱. کتابی نیز با عنوان تجوید القرآن به وی نسبت داده‌اند > [۳۶]
مشار، خانبابا، ج۱، ص۱۱۹۱، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش.
كه به فارسی است و دارای یک مقدمه و ۶ باب و خاتمه. چاپهای سنگی متعددی از این اثر در تهران و تبریز منتشر شده است.۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعة. (۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن نهم)، تهران، ۱۳۶۲ش. (۳) رضا استادی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیت‌الله گلپایگانی، لوح فشرده، نسخۀ سوم. (۴) بغدادی، هدیه. (۵) حاجی‌خلیفه، کشف. (۶) مهدی رجایی، مقدمه بر ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، ۱۴۰۵ق. (۷) شورا، خطی. (۸) نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۶ق. (۹) ظاهریه، خطی. (۱۰) حسن فسایی، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۱۱) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرجانی، شمس الدین»، ج۱۷، ص۶۴۹۱. |